Зая бандида Намхайжамц

Зая бандида Намхайжамц

Зая бандида Намхайжамц
Ургаа сайхан цэцэгсийн дэлбээг үл сэвтээюу
Ухаан төгс мэргэдийн бэхийг үл хатааюу
Сайтар билиг, шамдал зүтгэл, энэрэл тааллаар ойрад даяар дуурсгалтай Намхайжамц түүхэнд эзлэх байраар хэмжишгүй бэрх их боловч судлан шинжилсэн нь ховор болой. Түүнийг 17 настай байхад нь ойрадын Байвгас баатар үрчлэн авч, эрдэм ном, лам- хуврагийн замд оруулжээ.
БУЯНЫ МӨРТ ЗОРЬСОН НЬ:

Намхайжамц далай их ойрад нутгаас 17 насандаа гарч Хөхнуурыг дамжин явсаар Төвдийн Лхас хотод очжээ. Тэнд ертөнц хоосон чанартайг судлах цанидын дацанд суралцаж, билиг оюунаа онцгой харуулсан тул бусад хийдүүд урин залжээ. Гэвч номын багш нь гомдоллосноос уг ном сурсан сүмдээ үлдэн шавилсан байна. Энэ дацангийн эрдэмтэй хуврагууд түрүүчийн онож мэдсэн мэдлэгээр дараагийн ухааныг жишиж онохдоо гайхалтай гэж Намхайжамцыг өргөмжлөн сайшаадаг байв. Тэрхүү гүн ухааны салбар дацанд арван жил болоод их хөлгөний ёс болон учир шалтгааны ухааныг сайтар судлан тэнцэшгүй мэргэн болж Равжамба (маш хэтэрхий) хэмээх эрдмийн цол хүртсэн байна.

Буддын гүн ухаанаас гадна дуун ухаан (хэл бичиг) самгард, төвд хэл, уран зохиолын онол. шашны түүх зэрэг олон төрлийн эрдэм ухаанд суралцаж оюун ухаанаа огторгуй мэт уужим өргөн бопгон тэлжээ. Шашин соёлын эрдэм ухаан төгс цогцолсон Зая бандида ойрад нутгийнхаа зүг жолоо залж, шашин амьтны тусын тулд ихийг бүтээхээр зорив. Төвдөд байхдаа Банчин богдоос сахил хүртэж, V Далай ламтай багш шавийн барилдлагатай болсон учир шашны үйлсэд зүтгэх нь эрхбиш эрхэм зүйл байлаа. Тэгээд нутагтаа иржойрадын их хүрээг босгож, шавь нар цуглуулан ном зааж төвд хэлнээс ном орчуулахын зэрэгцээ бурхны шашны эш онол, түүний дагуухи ёс төрийн журам, түүнтэй тохируулан бие сэтгэлээ сайжруулах зарчмыг өргөн дэлгэр номлож, бөө мөргөлийн авир ёсыг буруушааж байжээ. Зая бандида Намхайжамцын шавь сойвон Раднаабадраа түүний орчуулгаас санаанд орсны төдийгөө дурдсан нь Ламын тахил, Далай ламын ёг,Тарни унших арга, Ямандагийн авшиг, Ногоон, Цагаан дар эхийн авшиг, Бодь мөрийн хураангуй, Бурхны 12 зохионгуй, Шүтэн барилдахын ёс, Майдар, Манзуширийн магтаал, Сансрын хүлээсииг таслагч, Ялгуусан нигүүлсэнгүй насны бүтээл зэрэг 180-аад судар болж байна. Зая бандидийн орчуулсан номын төрөл зүйлийг үзвэл гүн ухаан, хэл бичиг судлал, уран зохиол, тахилга, шүтлэг, анагаах ухаан, зурхай, мэрэг төлөг, урлах ухааны ангид хамаарагдах ажээ. Тэрбээр орчуулсан номуудынхоо хойно уг номын утгыг товчлон хураангуйлсан 4-120 мөр шүлэглэсэн төгсгөлийн үг бичсэн байдаг. Тэдгээр төгсгөлийн үг-шүлэгнээс нэгийг жишээ болгон үзүүлбэл "Таров Чембо" буюу Ихэд тонилохуй хэмээх их хөлгөний судрын төгсгөлд:Эндүүрэлгүй тонилохын мөрийг үзүүлэгч гарц Эрс орчлонгийн хийсэхүйгээс гэтэлгэх шат Эрдэм сайн буяны өнгийг үзэх нүд Энэ Таров Чембо хэмээгч судрын аймаг аа хэмээсэн байна.Хутагтын гэгээн Намхайжамц ийнхүү шашны үйлийг бүтээхдээ "Ойрад орны еан" хэмээх тахилгын номд нэр гардаг Ижил, Хар тал, Бор тал, Эрчис, Хөх ус, Щар бэл, Тарвагатай, Эмил, Зайр зэрэг бүх нутгаар явж Зонховын шашныг мандуулан сүм суварга олныг босгосноос гадна ном судар барлах, олшруулах тогтолцоог бий болгож, судар шастир олныг нийтлэн тараасан байна. Зая бандидын энэхүү үйлс нь номын багш Банчин ламынхаа зарлигийг хэрэгжүүлсний тодорхой жишээ болой. Банчин лам түүнийг төвдөөс буцахын үед "Чи ер өтөл бус шавь мөн хэмээн мутар дахь эрхээ соёрхож, чи Монголд очоод шашин амьтанд тус бол" гэсэн байна. Энэ үед V Далай лам басхүү уулзаж "Миний төлөө монгол хэлтнийг шашин ба номоор тэтгэ" гэж зарлиг буулгажээ. Зая бандида намхайжамц шашин номын үйлсийг зөвхөн дөрвөн Ойрадын дотор дэлгэрүүлээд зогсоогүй Халхын гурван ханы урилгаар халх нутагт ирж бурхны шашны ном номлох, орчуулах, сахил санваар хүртээх зэрэг үлэмжхэн хэмжээгээр буяны хөрөнгө тарьсан байна. Тэрбээр ийнхүү шашны үйлийг бүтээхээс гадна соёлын томоохон зүтгэлтэн болохоо бас олон үйлээр харуулсан юм. Эрдэм соёлын талбарт: Зая бандида Намхайжамц Монгол-Ойрадын бичиг соёлын түүхэнд хэд хэдэн гавъяат үйлсийг бүтээсний нэг нь 1648 онд тод бичиг зохиож, монгол хэл шинжлэлийн түүхэнд цаглашгүй ачтай хувь нэмэр оруулсан явдал юм. Монгол ярианы хэлэнд бүрэлдэн тогтсон үгийн утгыг нарийн ялгах үүрэгтэй зарим авиалбарыг нарийн ялгаатай тэмдэглэх болгож, үндсэн долоон эгшгийг тус тусад нь ялгаж бичдэг үсэг зохиожээ. Ингэхдээ худам монгол бичгийн о, у ба ө, ү эгшгийг тус тус ялгахаас гадна г, х гийгүүлэгчийг басхүү тус тус ялгаж тусгайлан тэмдэглэх байдлаар тодорхой болгожээ. Мөн түүнчлэн нийт монгол хэлнии авиа зүйн тогголцоонд бүрэлдсэн урт эгшиг тэмдэглэх аргыг онолын нарийн үндэслэлтэй өөрчлөн зохиосон болно. Ийнхүү тод бичгийг зохиохдоо зөвхөн Ойрад аялгууны явцуу хүрээнд зориулсан бус нийт Монгол туургатны бичиг соёлд хамаатуулсан байна. Энэхүү тод бичигт самгард, төвд хэлний авиаг тэмдэглэх тусгай галиг үсэг бас зохиожээ. Тухайн үеийн Ойрад, Монголын ярианы хэлээр суурь болгон зөв бичих дүрэм боловсруулсан нь хэл судлалд нэртэй мэргэжсэний шинж болой. Зая бандида тод үсэг ба түүгээр бичих боловсруулахдаа авиан зүйн зарчим баримталсан бөгөөд түүхэн зүин зарчим баримтлах явдал тухайн үеийн бичиг соёлыг дэлгэрүүлэхэд төвөгтэй гэж үзсэн бололтой.
НИЙГЭМ, УЛС ТӨРИЙН ХАРАА ХҮРЭЭ НЬ:
Зая бандида дөрвөн ойрдын ноёдын хоорондох эвдрэлийг арилгаж, төр ёсыг тогтвортой хүчтэй болгохын тулд цаг үргэлж чармайн зүтгэж, ерөөл тавьж байсан хүн. 1640 онд халх, ойрдын ноёд "Их цааз" хэмээх засаглалын журмыг хэлэлцэн тогтоож байхад оролцсон гурван хутагтын нэг Зая бандида мөн гэж эрдэмтэд үздэг юм. Их цаазад бурхны шашныгулсын шашин болгон тогтоосон явдал бол Зая бандидын гавъяат зүтгэл мөн гэж хэлж болно хэмээн түүний намтарт бичсэн байна. Зая бандидын Хөхнуур, Зүүнгар, Ижил, Зай нутгийн бүх ойрадууд болон Халх, Өвөрийн хамаг монголчуудыг эв нэгдэлтэй нэгдсэн бичиг үсэгтэй болгосугай хэмээн чармайж тод бичиг зохиосон бөгөөд 1652 онд Бээжинд морилохдоо Далай ламаар дамжуулан Манжид эзлэгдсэн Өвөр монголчуудын дотор тод бичгийг дэлгэрүулэх саналыг тавьж, энэ тухай манж хааны зарлиг бошго буулгуулах гэж хичээснийг Узвэл бүх монголчуудыг нэгдмэл төр ёстой, нэгдмэл бичиг үсэгтэй байлгахыг бодолхийлсний шинж даруй мөн. Зая бандида Намхайжамцын дээрх бодлогууд нь тэр үеийн Манж Чин улсын түрэмгийллэлийн эсрэг монголчуудын нэгдсэн тэмцлийг уриалсан улс төрийн үйл ажиллагаа байсан гэлтэй. Бас Монголын ноёд феодалын дотоод зөрчлийг зохицуулах, манжийн аюулаас сэрэмжлэх талаар шашин, төрийн шугамаар ихээхэн зүтгэж явсан нийгмийн томоохон зүтгэлтэн байжээ.
ХАЛИН ОДСОН НЬ:
Зая бандида усан бар жилийн намар (1662 он) өөрийн сан байсан нутаг болох Хөхнуурын баруун хэсэг дэх Монгол, Ттөвдийн зах Хажир хэмээх газар чилээрхэж бие махбод нь доройтжээ. Удалгүй хэл зарлиг чулчран, гариг сааны өвчин гарсанд бүгдээр айн цочиж байх үест шавь Раднаабадраа нь өөрийн багшийг батад оршин байх бэлгэ болгож: Илгуусны шашин өнөд оршиж Илт бурхан Зонховын шашныг бататгахад Амьтан хийгээд маний тулд Ашид номлон суун соёрх! хэмээснийг хуран цуглагсад давтан уншиж мөргөхөд Зая бандида хайлан уярч дохио тэмд! ээр хуврагуудад өршөөл тэтгэв. Энэ үед Зая бандида байгуулсан ойрадын их хүрээг Зүүн хүрээ гэж нэрлэдэг байсан бөгөөд тэнд нь мөн багшдаа зориулж ном хурж байлаа. Ингээд мөн оны намрын дунд сарын хорин хоёронд наран мандахуй цагт дүрст биенээс нь сэтгэлийн гэгээн гэрэл цацарч, номын биений агаарт шингэн, гаслангаас нөхцөх ёсыг үзүүлжээ.Ертөнцийн наран Замбутивийг гийгүүлээд шингэхийн адил. шашныг гийгүүлэгч их наран. оюуны харанхуйг гийгүүлээд жарган ууланд ташаалагджээ. Энэ үед хуврагууд ёслох бүх ажлыг гүйцэтгээд хурал хурж, нууц хураангуиг уншихад шавь нар, өглөгийн эзэд барьц, манз барьж өргөн дэлгэр ёс үйлдэв.Үүний дараа цогцыг Зууд залах нь зөв хэмээн ярилцахдаа цаг халуун, төвөг их учраас чандруу болгон бумбалж хайлсанд солонго татах тэргүүтэн бэлгэ олныг үзүүлсэн байна. Ингээд намрын сүүл сарын гурванд чандарласан цогцсыг баруун тал залж Зууд хүрч очоод дөчин есөн хоног дуустал Далай ламаар ерөөл авахуулж буяныг өрнүүлжээ. Дөчин есөн хоног дуусаад чандарласан цогцыг Будалан уулын өмнөх Баясгалангийн ой хэмээх газар залж Далай ламд үзүүлсэнд гараар барьж үзээд гал нь ихэджээ гэж айлдсан гэнэлээ. Түүнээсээ шавь нар нь Төвдийн олон хийдэд зэд, цав, Манз тэргүүтнийг өргөж, улмаар Дашлхүмбэ хийдэд очиж зэд, манз барьж ерөөл аилтгав. Зууд шавь нар нь буцаж ирээд Зая бандидын хойшдын төрөл, номт үйлюу болохыг айлтгасанд Далай лам буянд нь зориулж амьтны амь аврах, гуйранчид өглөг өгөх тэргүүтнийг үйлд хэмээн зарлиг буулгажээ.